Helseatlas fedme

Figuren viser talet pasientar som i gjennomsnitt var i behandling kvart år, inndelt etter alder og kjønn. Rundt to tredjedelar av pasientane i behandling er kvinner, men blant pasientane over 57 år er ikkje kjønnsforskjellen stor. Pasientar som mottek behandling er i all hovudsak i 30-, 40- og 50-årsalderen.

I 2018-2022 var i snitt 52 415 pasientar med fedme i kontakt med allmennlegetenesta og/eller spesialisthelsetenesta per år i Noreg. 2/3 av pasientane var kvinner. Gjennomsnittsalderen for kvinner var 45 år, og for menn 49 år.

Det var stor geografisk variasjon i tal pasientar per 10 000 innbyggarar, vurdert ut frå opptaksområda med nest høgast og nest lågast rate (FT2=2,2 og SCV2= 8,1). Raten var tydeleg høgast i opptaksområda til Vestfold og Østfold, med pasientratar på nær 200 pasientar per 10 000 innbyggarar per år, og lågast i Oslo- og Stavangerområdet med mindre enn 100.

Eit mindretal av pasientane (rundt 27 % per år) hadde kontakt berre med spesialisthelsetenesta i løpet av eit år. Prosentdelen varierte mykje mellom opptaksområda; lågast prosentdel i opptaksområde Stavanger (19 %) og høgast i opptaksområde Bergen (38 %) – ein stor variasjon innanfor Helse Vest -området. Innan dei regionale helseføretaksområda elles varierte prosentdelen minst i Helse Nord og Helse Midt-Norge. 73 % av pasientane hadde hovudsakleg oppfølging hos allmennlege, eller hos allmennlege parallelt med spesialisthelsetenesta.

Førekomst av fedme var høgast i Finnmark og Helgeland når informasjon om overvekt og fedme, sjølvrapportert ved sesjon 1, blir brukt som proxy på førekomsten (kommunehelsa statistikkbank Kommunehelsa (fhi.no). I desse to opptaksområda var prosentdelen med overvekt eller fedme på høvesvis 32 og 29,5 %. Lågast prosentdel med fedme og overvekt var det i opptaksområda med dei største byane, og lågast i Oslo med 16,5 %.

Når vi ser ratar for pasientar som har hatt kontakt med helsetenestene opp mot førekomst av fedme, ser vi at opptaksområde Finnmark både har høg førekomst og høg pasientrate, tilsvarande har opptaksområda Stavanger og Oslo låge verdiar. Moglege forklaringar til høg pasientrate, men låg førekomst som i opptaksområde Vestfold, kan vere lågare terskel for å oppsøke helsetenestene, eller at tilbodet er større og meir tilgjengeleg.

Bruk av tilstandskodar for fedme og overvekt femner breitt av omsyn til varierande alvorsgrad (sjå avsnitt Overordna pasientutval avslutningsvis i atlaset); denne føresetnaden inkluderer nok òg ein del personar som ikkje treng behandling, då alvorsgraden av sjukdommen kan vere låg. Nasjonale faglege retningslinjer (Helsedirektoratet, 2011) tilrår at pasientar med KMI over 35 blir tilbydne behandling, og ein del av pasientane i utvalet har lågare KMI enn dette. Fedme er ein sterkare risikofaktor for følgjesjukdommar ved høgare KMI. Eit visst atterhald bør takast i tolkinga av behandlingsnivå opp mot førekomst av fedme.

Rundt to tredjedelar av pasientane som blir opererte er kvinner, og prosentdelen er såleis omtrent den same som pasientutvalet generelt. Samanlikna med same gruppe er det færre i den yngste aldersgruppa og over 58 år som mottek behandling. Talet pasientar i 30-, 40- og 50-åra er ganske likt. Eit særs lågt tal personar over 68 blir opererte, og talet personar er ikkje vist i figuren då tala er små.

I gjennomsnitt blei 1578 pasientar opererte for fedme per år i perioden 2018-2022. 73 % av pasientane var kvinner. Gjennomsnittsalder var 42 år for kvinner, og 45 år for menn.

Det var ein nedgang i tal fedmeoperasjonar i perioden; frå 1996 til 1280. Nedgangen var størst i 2020, pandemiåret, med ein 32 % nedgang frå året før. Dette er ein stor nedgang, og større enn for anna kirurgi under pandemien (Rapport: Ett år inn i koronapandemien, 2021 ett-ar-inn-i-koronapandemien.pdf (helse-nord.no)). I tillegg til operasjonar utført i det offentlege, kjem operasjonar utført i private sjukehus. Private sjukehus rapporterer ikkje til NPR, og desse operasjonane er ikkje med i atlaset. Ifølgje Norsk kvalitetsregister for fedmekirurgi (2022) vart 36 % av pasientane opererte hjå private sjukehus i 2022. Eit ukjent, men truleg ikkje ubetydeleg tal pasientar vart òg opererte ved sjukehus i utlandet.

Den geografiske variasjonen i tal fedmeoperasjonar per 10 000 innbyggarar var systematisk og særleg stor. Opptaksområda til Nord-Trøndelag og Innlandet hadde høgast operasjonsratar på høvesvis 6,7 og 6,6 i snitt per år. Innan Helse Midt-Norge var det tydelege kontrastar i operasjonsratar med systematisk lågare ratar for opptaksområda St. Olav og Møre og Romsdal samanlikna med Nord-Trøndelag. Opptaksområde Diakonhjemmet hadde lågast rate (0,7 operasjonar per 10 000 innbyggarar), og tydeleg lågare rate enn dei andre opptaksområda i Oslo.

Analysar per helseregion viste høgast operasjonsrate i opptaksområdet Helse Vest, mens førekomsten av fedme og overvekt var høgast i opptaksområda i Helse Nord.

Ein del pasientar mottar kirurgisk behandling i eit anna opptaksområde (HF) enn sitt eige. I Helse Nord vert rundt 25% opererte i eit anna opptaksområde enn sitt eige, medan denne andelen er særs låg i opptaksområda i dei øvrige regionale helseføretaka.

At ein del pasientar vert opererte andre stadar, skuldast lågt operasjonsvolum med tilhøyrande lang forløpstid for operasjon i eige føretak. Dei regionale skilnadane, viser eit liknande mønster som analysar frå 2012-2016 (notat «Offentlig fedmekirurgi i Norge", SKDE), men andelen opererte i anna opptaksområde enn Helse Nord har gått ned i åra fram mot perioden 2018-2022.

Rundt 23 500 personar er i poliklinisk behandling for fedme kvart år, i gjennomsnitt. Det er stor geografisk variasjon i raten for pasientar med poliklinisk kontakt (FT2=3,4, SCV2=9).

Vestfold har spesielt høgt tal pasientar i høve innbyggartalet; meir enn fem gonger så stor prosentdel av innbyggarane i Vestfold er i poliklinisk behandling for fedme, samanlikna med Stavanger og Diakonhjemmet opptaksområde. Det er òg mange opptaksområde som skil seg mykje frå landsraten, sjølv når vi ser vekk frå desse tre; Østfold, Telemark og Finnmark har rundt dobbelt så mange pasientar med poliklinisk kontakt kvart år som innbyggarane i Lovisenberg, Akershus, OUS og Fonna.

Dei store forskjellane i tal pasientar i poliklinikk verkar i avgrensa grad rettvis ut frå førekomst av fedme; dei høge ratane i Vestfold, Østfold og Telemark kan ikkje forklarast ut frå førekomst, men verkar bestemt etter omfanget i det polikliniske tilbodet. Medan låg førekomst gjer låge ratar i opptaksområda i Oslo-området rettvis, verkar pasientraten i Stavanger lågare enn kva førekomst kan gjere rimeleg; talet pasientar i høve innbyggartalet er under halvparten av landsraten, og øvrig behandling og tenestenivå er heller ikkje spesielt høgt.

I poliklinisk behandling er forskjellane mellom kjønna større enn ved dei øvrige behandlingsformene. Talet kvinner som mottek behandling er omtrent like høgt i aldersgruppene 30-, 40- og 50-åra, medan talet på menn er jamnt aukande fram til rundt 60 år.

Innhaldet i poliklinisk behandling kan variere; både førebuing til og oppfølging etter kirurgi, intervensjonar knytt til endring av levevanar, og gjeld både pasientar som er, og som ikkje er opererte. Med utstrekt bruk av prosedyrekodar er det mogleg å seie noko nærare om forskjellar mellom opptaksområda i korleis behandlinga blir gitt. Tilbakemeldingar frå enkelte av poliklinikkane er imidlertid at forventningane om bruk av slike kodar er uklare. Vi vurderer at prosedyrekodar ikkje gir tilstrekkeleg identifikasjon av søylene innanfor livsstilsbehandling.

I perioden 2018 – 2022 hadde i snitt per år 23 548 pasientar med fedme poliklinisk kontakt, fordelt på rundt 85 000 kontaktar. Det var stor geografisk variasjon i poliklinisk kontaktrate, også sett bort frå nest høgast og nest lågast rate (FT2=4,5). Tydeleg høgast poliklinisk kontaktrate fann vi i opptaksområde Vestfold med i snitt 589 kontaktar per 10 000 innbyggarar, per år. I opptaksområda Stavanger og Diakonhjemmet var ratane under 80.

Den polikliniske aktiviteten per år endra ikkje seg på same måte som kirurgien, der det var ein nedgang i pandemiåret 2020. I Oslo-områda var poliklinikkratane relativt stabile i heile perioden. I fleire delar av landet endra ratane seg, men utan eit tydeleg felles mønster for opptaksområda.

I gjennomsnitt fekk pasientar med fedme 3,6 polikliniske kontaktar per år i perioden 2018-2022. Det er jamt over ein klar samanheng mellom tal kontaktar per pasient og kontaktrate; til dømes har Vestfold eit tal kontaktar per pasient på 5,1, som er høgast i landet, medan Fonna, Førde og Helgeland er mellom opptaksområda med lågast kontaktar per pasient. Enkelte opptaksområde har eit tal polikliniske kontaktar per pasient som er skil seg frå dette: Møre og Romsdal, Bergen og Finnmark har forholdsvis lågt tal kontaktar pasient, med høvesvis 2,1, 2,7 og 3,1. I den andre enden av skalaen har Diakonhjemmet, Lovisenberg og Vestre Viken høvesvis 3,7, 3,8 og 4,3 polikliniske kontaktar per pasient, som er høgt sett i forhold til kontaktraten.

E-konsultasjon - konsultasjon ved bruk av video eller telefon - kan vere eit godt alternativ til ordinær poliklinisk konsultasjon ved behandling av kjent tilstand. Bruk av e-konsultasjonar vil redusere reisetid og kostnad for pasient og helsevesen. For pasientar med fedme, synest det som om e-konsultasjonar blir nytta – og gjerne i oppfølging ved endring av levevanar (personleg overlevering).

Det er tilrådd at minst 15 % av konsultasjonane skal vere elektroniske. I løpet av alle tre åra var 22,6 % av polikliniske kontaktar i spesialisthelsetenesta e-konsultasjonar, på landsbasis. Dette utgjer 19 300 konsultasjonar årleg.

Etter pandemiåret 2020 gjekk prosentdelen e-konsultasjonar ned i mange opptaksområde, typisk i dei mest tettbygde områda. I andre opptaksområde; både Førde og områda i Helse Nord har høg bruk av e-konsultasjonar halde fram også etter pandemien, noko som er i tråd med oppdraget frå Helse- og omsorgsdepartementet (2020).

Det er store geografiske forskjellar i andelen e-konsultasjonar; i Østfold, Lovisenberg og opptaksområda i Helse Nord er andelen på 30-50 %, medan den er under 10 % i Innlandet og Sørlandet. I Helse Nord vert e-konsultasjonar nytta i stor utstrekning på grunn av at mange av pasientane har lang reiseveg til sjukehus.

Etter pandemien er prosentdel e-konsultasjonar redusert i 11 av 21 helseføretak; opptaksområda i Osloregionen, samt St. Olavs, Ahus og Vestfold, har redusert bruken markant. For øvrige opptaksområde er det anten stabile andelar, eller auke.

Det var betydeleg geografisk variasjon i prosentdelen av personar som var til behandling i private rehabiliteringsinstitusjonar.

I perioden 2018-2020 fekk i snitt per år 2633 pasientar livstilsbehandling i private rehabiliteringsinstitusjonar. 66 % av pasientane var kvinner. Gjennomsnittsalder var på respektive 47 og 49 år hos kvinner og menn. Tal pasientar per år gjekk ned med omtrent 500 i løpet av perioden. Også prosentdel pasientar av alle med fedme som fekk slik behandling var lågare i 2020, samanlikna med dei to førre åra.

Bruk av private institusjonar for livsstilsbehandling varierte geografisk. Høgast prosentdel fann vi for opptaksområda Møre og Romsdal og Nordland med respektive 22 og 18 prosent. Tilsvarande låge prosentar fann vi i Vestfold og Telemark – område med relativt høge polikliniske ratar.

Møre og Romsdal har på si side relativt låg poliklinisk rate, og det kan synast som om pasientane her heller får eit tilbod hos private enn i poliklinikk på sjukehus. Det skal òg merkast at Møre og Romsdal har forholdsvis høg rate for behandling hjå allmennlegar. I opptaksområda til Finnmark, Helgeland og UNN er førekomsten av fedme høg, som i Nordland. For dei tre opptaksområda fekk ein låg prosentdel livsstilsbehandling i private rehabiliteringsinstitusjonar.

Det er av interesse å studere geografiske skilnader i innhaldet i behandling - dette kan skildre innhaldet i intervensjonar retta mot levevanar som kosthald, fysisk aktivitet og meistringsstrategiar. Det er imidlertid skilnader i spesifisitet i koding, og desse er større enn skilnader i praksis; medan enkelte behandlingsstader kodar med eit breitt spekter, kodar andre med langt færre prosedyrekodar for praksis som ikkje verkar veldig ulik. Vi vurderer difor at dei geografiske forskjellane i innhaldet ikkje kan vurderast, og konsentrerar oss meir overordna om andel pasientar som var til behandling ved rehabiliteringsinstitusjonar.

Talet pasientar som hadde ein eller fleire kontaktar hjå almennlegar er klart størst i 30-, 40- og 50-åra. Talet pasientar er gradvis aukande opp til rundt 57 år for både menn og kvinner.

Tal pasientar med fedme i allmennlegetenesta auka frå omtrent 24 000 i 2018 til nær 60 000 i 2022 - som er nær ei tredobling og ein svært stor auke, fordelt på alle opptaksområda. 64 % av pasientane var kvinner. Gjennomsnittsalderen for kvinner og menn var på respektive 47 og 49 år.

Den geografiske variasjonen i pasientratar, rekna ut frå gjennomsnittsratane for perioden, var systematisk og stor (FT2= 2,2 og SCV= 11). Vestfold hadde høgast ratar med 131 pasientar per 10 000 innbyggarar i snitt per år. Opptaksområda i Oslo og i Helse Vest hadde lågast ratar, og tydeleg lågast rate hadde Diakonhjemmet-området (37 pasientar per 10 000 innbyggarar).

I perioden 2018 – 2022 auka tal konsultasjonar hos allmennlegane svært sterkt i alle opptaksområda. Auken var særleg stor i 2021 og 2022. For Noreg auka raten frå 130 konsultasjonar per 10 000 innbyggarar i 2018 til 428 i 2022, noko som er meir enn ei tredobling av landsraten. Den største auken finn vi i opptaksområda i Fonna, Bergen og Diakonhjemmet. Gjennomsnittleg tal konsultasjonar hos allmennlege per år var 2,7 for Noreg, varierande frå 2,4 til 2,8 i opptaksområda.

Gjennomsnittleg årsrate for konsultasjon hos allmennlegane varierte mykje mellom opptaksområda i 2018-2022 (FT2=2,3 og SCV=23). Den geografiske variasjonen var relativt stabil gjennom heile perioden. Opptaksområda Vestfold og Diakonhjemmet hadde høgast og lågast ratar med respektive 360 og 105 konsultasjonar per 10 000 innbyggarar. Opptaksområda med høgast førekomst av fedme (Finnmark, Helgeland, UNN og Nordland) hadde ikkje den venta høgaste bruk av allmennlege, og den geografiske variasjonen må karakteriserast som uønska.

Den sterke aktivitetsauken hjå allmennlegar må sjåast i samanheng med auka bruk av medikamentell behandling. Dei siste åra har nye medikament blitt lanserte, med langt betre effekt enn dei tidlegare brukte medikamenta. Medikamenta er blitt populære trass i at dei er kostbare for pasientane. Vi har ikkje brukt data frå reseptregisteret; slike data kan gje meir spesifikke analysar av aktivitet med medikamentell behandling.