Psykisk helsevern for barn og unge

Kvart år var i gjennomsnitt 68 000 barn og unge i poliklinisk behandling for psykiske lidingar. Medan tal pasientar behandla i psykiatrien var stabilt i åra 2014-2018 (Bale et al., 2020) har talet auka i åra etter. Somatisk sektor står for om lag 16 prosent av den polikliniske aktiviteten på landsbasis, men andelen varierer frå 9 til 24 prosent mellom opptaksområda.

Det er låg geografisk variasjon i pasientraten. Pasientar busette i Helgeland, Finnmark, UNN og Førde opptaksområde har ein betydeleg høgare rate enn øvrige opptaksområde. Vestre Viken har ein betydeleg lågare pasientrate, medan forskjellane er mindre blant dei andre opptaksområda med låge ratar.

Medan den geografiske variasjonen er liten, er utviklinga over tid meir betydeleg. I løpet av perioden frå 2018 til 2023 auka talet pasientar med rundt 20 prosent på landsbasis. Med unntak av i Vestfold, auka pasientraten i alle opptaksområda, og var størst for pasientar i opptaksområda Ahus, Østfold, Bergen og Finnmark.

Høg pasientrate vitnar om høgt tal barn og unge i poliklinisk behandling i høve folketalet, men raten skil ikkje mellom pasientar i høg- eller lågintensiv behandling: Pasienten vert telt ein gong enten han eller ho får ein eller ti kontaktar i løpet av året. Enkelte opptaksområde kan ha pasientar til kontroll ein gong eller to i året når pasienten har fått betra helsetilstand, medan andre opptaksområde ikkje nødvendigvis har same praksis. Mål på intensitet vil gje eit utfyllande bilete av slike praksisforskjellar.

Det er låg geografisk variasjon i tal kontaktdagar i poliklinikk. Pasientar i Telemark og Helgeland opptaksområde har høgast tal polikliniske kontaktdagar, medan raten er lågast i Møre og Romsdal.

Vi nyttar tal kontaktdagar som aktivitetsmål, i staden for tal polikliniske kontaktar. Årsaka er at tal polikliniske kontaktar for pasienten i løpet av ein og same dag kan variere betydeleg mellom opptaksområda. Kontaktdag er eit aktivitetsmål som harmoniserer betre med ressurstildeling gjennom innsatsstyrt finansiering.

Medan tal kontaktar i psykisk helsevern, tverrfagleg spesialisert behandling av ruslidingar og avtalespesialistar i psykisk helsevern var stabilt i åra 2014-2018 (Bale et al., 2020), ser vi ein auke i tal kontaktdagar på landsbasis. Dette gjeld for mange av opptaksområda òg, men Sørlandet, Ahus og Stavanger har ikkje denne tendensen. Når det gjeld tal kontaktdagar per pasient, ser vi større forskjellar. Medan OUS, Vestre Viken, Telemark og Bergen har rundt 13 kontaktdagar per pasient, er talet rundt 10 for Nord-Trøndelag, Førde, St. Olav og Finnmark. Forskjellane i tal kontaktdagar per pasient er betydelege og heng blant anna saman med ulike måtar å organisere tenesta på.

Samtidig vil bruk av kontaktdagar skjule ulik praksis mellom opptaksområda når det gjeld behandlingsintensitet i løpet av den same dagen: For det første kan pasienten vere i kontakt med fleire behandlarar i løpet av den same dagen. Dessutan er det vanleg praksis i psykisk helsevern for barn og unge at samtalar med pårørande om pasienten føregår samtidig som ein behandlar har samtale med pasienten.

Barn mellom 0-5 år er ei lita gruppe pasientar innan psykisk helsevern for barn og unge. I løpet av perioden 2019-2023 har tal kontaktdagar auka betydeleg på landsbasis, men ikkje alle helseføretaka har ein auke i femårsperioden.

Slik det var i perioden 2014-2018, skil Vestfold og Telemark seg ut med høgare ratar enn dei andre opptaksområda. Vestfold har rundt 300 kontaktdagar per 1000 innbyggarar, og har såleis rundt fem gonger så høg rate som St. Olavs, som har lågast.

Vestfold og Telemark har òg høgast tal kontaktdagar per pasient, med høvesvis 13,1 og 11,5, medan Østfold og St. Olavs har lågast, med 4,8 og 5. Det er såleis tal kontaktdagar per pasient som gir utslag i ekstremverdiar i ratane. Forskjellen er stor, men kan vere eit uttrykk for ulik organisering av tenestene.

I perioden 2019-2023 har det vore ein liten auke i rate for kontaktdagar for barn i alderen 6-12 år. Som for dei yngste barna, gjeld ikkje dette systematisk i alle opptaksområda - ein del av opptaksområda har ein nedgang. Finnmark og UNN har hatt ein stor aktivitetsauke for aldersgruppa.

Det er liten geografisk variasjon i ratane for tal kontaktdagar. Telemark og Helgeland opptaksområde har høgast rate, med høvesvis 858 og 829 kontaktdagar per 1000 innbyggarar, medan mange opptaksområde har jamnt lågaste rater.

Det er ingen tydeleg tendens mot at opptaksområda med høgast og lågaste rater for kontaktdagar per innbyggar, òg har høgast og lågast tal kontaktdagar per pasient. Medan Telemark òg har høgt tal kontaktdagar per pasient, har Helgeland forholdsvis lågt tal, noko som er eit uttrykk for at Helgeland har eit høgt tal pasientar i aldersgruppa. OUS har klart høgast tal kontaktar per pasient, sjølv om kontaktraten ikkje er blant dei tre høgaste. Det uttrykker at pasientar ved OUS har betydeleg fleire kontaktdagar gjennom året enn dei øvrige opptaksområda med høge kontaktratar.

I løpet av perioden 2019-2023 mottok vel 32 000 barn og unge mellom 13 og 17 år rundt 450 000 polikliniske kontaktdagar kvart år. Det gjev eit gjenomsnitt per pasient på 13,8 kontaktdagar på landsbasis. Den geografiske variasjonen i tal kontaktdagar var liten. 

Det var ein stor auke i tal kontaktdagar for unge mellom 13 og 17 år, både på landsbasis og for dei fleste opptaksområda i femårsperioden. Ein del av opptaksområda hadde ein reduksjon i raten i 2023 frå dei føregåande åra. Auken teiknar eit liknande bilete som rapporten To år med pandemi - status for det psykiske helsetilbodet til barn og unge (Ukom, 2022), som peikar på etterslep som følgje av at pågangen har vore større enn kapasitet over tid. Både kapasitetsutfordringar før pandemien, redusert tilbod tidleg i pandemien og den unormale situasjonen i pandemien har skapt auka hjelpebehov (ibid.).

Rundt 71 000 barn og unge var årleg i kontakt med fastlege for psykiske sjukdommar, symptom eller plager. Pasientraten auka med rundt 25 prosent på landsbasis i løpet av femårsperioden, og auka klart i alle opptaksområda. Auken er større enn auken i bruk av poliklinikk i løpet av den same perioden. Helgeland opptaksområde hadde mindre endring enn øvrige opptaksområde. Rundt ein tredjedel av pasientane er behandling for diagnose, og to tredjedelar gjeld kontakt for symptom eller plager.

Den geografiske variasjonen i pasientratane var liten. Stavanger har omtrent 60 prosent høgare rate enn Førde, som har lågast rate. Det er betydelege forskjellar i kor mange pasientar som berre mottok oppfølging hos allmennlege: Pasientar heimehøyrande i Helgeland og Førde opptaksområde hadde ein låg andel, medan Vestre Viken, Nordland og Stavanger hadde forholdsvis høge andelar.

Psykisk helsearbeid i kommunane krev god samhandling mellom helsestasjon, allmennlegetenesta, barnevern og psykisk helsevern for barn og unge, og kommunane vel å organisere dette ulikt etter mellom anna kommunestørrelse, demografi og sjukelegheit. Utgreiing og behandling innanfor psykisk helsevern skjer i spesialisthelsetenesta.

Psykisk helsevern for barn og unge rettleiar kommunehelsetenesta i oppfølging av enkeltpasientar. Behandling i allmennlegetenesta skjer ved mildare psykisk liding. Tilgjenge av data frå fleire delar av kommunehelsetenesta vil gje eit meir fullstendig bilete av helsehjelpa barn og unge mottek: Det er ikkje nødvendigvis opptaksområda med høgast rater for hjelp hos allmennlege som òg har høgast aktivitet når oppfølging hos helsestasjon vert teke med.

Rundt 71 000 barn og unge mottok i perioden 2019-2023 rundt 129 000 kontaktdagar i allmennlegetenesta, noko som gir rundt 2 kontaktdagar per pasient på landsbasis.

Pasientar får utgreiing og behandling for psykiske lidingar i spesialisthelsetenesta, og sjeldan i primærhelsetenesta. Behandling i primærhelsetenesta skjer i hovudsak for mildare psykisk liding og i samanheng med andre somatiske tilstandar.

Det var liten geografisk variasjon i rate for kontaktdagar hos allmennlege, men over tid auka den sterkt. Ettersom tal kontaktdagar per pasient er lågt, er utviklinga liknande den for utviklinga i pasientraten. Førde hadde betydeleg lågare gjennomsnittsrate i periode enn dei øvrige, men elles var det mindre forskjellar. Helgeland hadde ei mindre endring over tid.

Rundt 2700 barn og unge var i døgnbehandling for psykiske lidingar årleg. Dette utgjer rundt 5 prosent av alle pasientar som mottok spesialisthelsetenester for psykiske lidingar.

Det var stor geografisk variasjon i pasientrate for døgnbehandling. Opptaksområda i Helse Nord saman med Nord-Trøndelag, Møre og Romsdal og Innlandet hadde betydeleg høgare ratar enn resten av landet. Lågast pasientrater hadde opptaksområda i Oslo-området og Vestfold

Kvart år mottok rundt 2700 pasientar rundt 4500 døgnopphald årleg. Dette svarer til 1,7 opphald per pasient årleg. Opphaldsraten var nokolunde stabil på landsbasis og for dei fleste opptaksområda, men Nordland, Finnmark og Akershus hadde stor auke i opphaldsrate.

Ein betydeleg del av barn og unge i mottek behandling for psykiske lidingar i somatikken. Det er stor geografisk variasjon i denne andelen, frå rundt 15 prosent i Lovisenberg til rundt 40 prosent i Sørlandet opptaksområde. Sørlandet har òg høg andel behandla i somatisk sektor i poliklinisk behandling. 

Det var stor geografisk variasjon i oppholdsrate i døgnbehandling, med ein SCV2 på 7,8. Dei fleste opptaksområda i Helse Nord har langt høgare opphaldsrate, slik dei òg har høgare pasientrate for døgnbehandling. Sjølv om forskjellane er store, kan vi ikkje konkludere med at variasjonen er uønska når innlegging står for ein låg andel av det totale behandlingstilbodet, og pasientbehov og behov for ulik organisering kan vere ulikt i ulike opptaksområde.

I gjennomsnitt var rundt 16 000 barn og unge i poliklinisk behandling for ADHD i perioden 2019-2023, noko som gjer pasientgruppa til den klart største i psykisk helsevern for barn og unge. 

Det var middels til høg geografisk variasjon i rate for tal pasientar i poliklinisk behandling, med ein SCV2 på 5,6. Pasientar heimehøyrande i Sørlandet, Lovisenberg og Diakonhjemmet hadde ein pasientrate på rundt 10 per 1000 innbyggarar, medan Bergen, St. Olav, Fonna, UNN, Nordland og Finnmark hadde ein rate på omtrent det dobbelte. Opptaksområda i Helse Nord, saman med dei fleste av opptaksområda i Helse Vest, hadde rater godt over landssnittet.

Pasientratane teiknar eit liknande bilete som ein nyare studie av geografiske forskjellar i diagnostisering av ADHD (Widding-Havneraas et al., 2022), som viser tendens mot at kommunane i Nordland, Sør-Trøndelag, Innlandet, Stavanger, Fonna og Bergen opptaksområde har høgare ratar for ADHD-diagnosar enn kommunane i resten av landet. Same studie viser òg variasjon i diagnostisering, ved å kontrollere for geografiske forskjellar i symptom (ibid.).

Blant barn og unge med ADHD er det ein betydeleg andel som òg er i poliklinisk behandling for spesifikke utviklingsforstyrringar i løpet av femårsperioden. Andelen varierer mellom 14 og 37 prosent mellom opptaksområda, rundt ein landsandel på 22 prosent.

I perioden 2019-2023 mottok vel 16 000 rundt 162 000 kontaktdagar årleg, noko som svarer til eit tal kontaktdagar på 9,9 per pasient på landsbasis. Pasientgruppa er den største innanfor psykisk helsevern for barn og unge.

Det er middels geografisk variasjon i kontaktdagsrate for ADHD i løpet av perioden 2019-2023, med ein SCV2 på 3,4. Opptaksområda i Oslo-området saman med Akershus og Sørlandet, som hadde lågast ratar, hadde omtrent halvparten av ratane til Bergen og Fonna. Vi har ikkje grunnlag for å slå fast at den geografiske variasjonen er urettvis.

Det var ein stor auke i rate for kontaktdagar i femårsperioden, med ein auke på rundt 50 prosent på landsbasis. Enkelte opptaksområde hadde endå høgare auke enn dette: Diakonhjemmet, Lovisenberg, Førde og Finnmark hadde rundt ei dobling av raten.

For ADHD er som nemnt forskjellar i diagnostisk praksis betre dokumentert enn for andre psykiske lidingar (Widding-Havneraas et al., 2022, Surén et. al., 2018). At sjukelegheit berre delvis samvarierer med diagnostisk praksis på tvers av geografiske område tyder på over- eller underbehandling av ADHD (Widding-Havneraas et al., 2022, Biedermann, 2012). Komorbide sjukdommar er aktuelle som mogleg drivar for kontaktdagsratane, spesielt ved høg andel komorbiditet. Spesifikke utviklingsforstyrringar er den einaste psykiske lidinga som ein stor andel av barn og unge med ADHD har. Tala viser òg ein slik tendens for poliklinisk aktivitet: Opptaksområda med høg kontaktdagsrate for ADHD, har òg høg kontaktdagsrate for spesifikke utviklingsforstyrringar.

* St. Olavs sin rate for 2023 gir ikkje eit korrekt bilete av poliklinisk aktivitet dette året. I samband med innføring av Helseplattformen er mange polikliniske kontaktar registrerte utan tilstandskode.

Angstlidingar er ei av dei største gruppene i psykisk helsevern for barn og unge. Kvart år var i gjennomsnitt 6200 pasientar i behandling for angstlidingar i spesialisthelsetenesta.

Mange barn og unge med angstlidingar har andre psykiske lidingar i tillegg. På landsbasis hadde 19 og 18 prosent poliklinisk kontakt for høvesvis ADHD og depresjon i løpet av femårsperioden. For ADHD varierte andelen mellom 10 og 30 prosent, medan den for depresjon varierte mellom 9 og 26 prosent mellom opptaksområda. Nordland skil seg ut med klart høgare andel for ADHD enn øvrige opptaksområde, men Nordland er blant opptaksområda med høgast kontaktrate for ADHD generelt. Mellom øvrige opptaksområde er forskjellane mindre. 

Finnmark og Lovisenberg hadde høgast pasientrate i femårsperioden, og Sørlandet og Førde lågast. Det er middels geografisk variasjon i pasientraten for angstlidingar, med ein SCV2 på 5,6.

I perioden frå 2019 til 2023 mottok 6200 pasientar rundt 83 000 kontaktdagar i behandling av angstlidingar i spesialisthelsetenesta. Det svarer til eit tal kontaktdagar på 13,3 per pasient på landsbasis, som er forholdsvis høgt.

Det var stor geografisk variasjon i raten for kontaktdagar, med ein SCV2 på 8. Lovisenberg skil seg ut med ein betydeleg høgare rate enn andre opptaksområde, medan det er mange opptaksområde som har rundt 80 kontaktar per 1000 innbyggjarar. Det er ein tendens mot høgare rate i løpet av tidsperioden, men Sørlandet, Stavanger og Helgeland opptaksområde skil seg frå dette mønsteret. For landet som heilskap - og for mange av opptaksområda - er raten for 2023 lågare enn i dei føregåande åra.

Som nemnt har mange barn og unge med angst andre psykiske lidingar i tillegg. ADHD og depresjon er vanlegast, og av desse har ADHD størst variasjon mellom opptaksområda. Utviklingsforstyrring er mindre vanleg, men variasjonen er likevel stor mellom opptaksområda. Barn og unge i Nordland med angstlidingar har totalt sett høgst komorbiditet, medan barn og unge i Førde, Sørlandet og Telemark har blant dei lågaste.

Det er stor forskjell i tal kontaktdagar per pasient. Lovisenberg og OUS har meir enn 17 kontaktdagar per pasient i gjennomsnitt, medan Førde og Nord-Trøndelag har høvesvis 10,4 og 10,6. Dei fleste opptaksområda er i nærleiken av landsgjennomsnittet på 13,3. Medan Lovisenberg har høg pasient- og kontaktdagsrate, har OUS eit høgare tal kontaktdagar for ein pasientpopulasjon i nærleiken av landsraten. Forskjellar i oppfølging gir såleis ulike utslag i kontaktdagsraten. Sjølv om variasjonen i rate for kontaktdagar er stor, kan vi ikkje slå fast at variasjonen ikkje er rettvis.

* St. Olavs sin rate for 2023 gir ikkje eit korrekt bilete av poliklinisk aktivitet dette året. I samband med innføring av Helseplattformen er mange polikliniske kontaktar registrerte utan tilstandskode.

I gjennomsnitt mottek rundt 6500 personar behandling for autisme i spesialisthelsetenesta årleg. 

Den geografiske variasjonen i pasientrate er liten, med ein SCV2 på berre 1,7. Møre og Romsdal, som har høgast pasientrate, har såleis mindre dobbelt så høg rate i femårsperioden som Sørlandet, som har den lågaste raten. Dei geografiske forskjellane i pasientratane liknar forskjellane i ein nyare studie av diagnostisering av autismespekterforstyrringar (Surén et al. 2019), som viser spesielt høg diagnostisering i Rogaland, Møre og Romsdal, Vestfold og Østfold fylke, og lågt i Hedmark, Agder-fylka og Nordland. 

Samanlikna med andre grupper i psykisk helsevern for barn og unge, er barn og unge med autisme blant dei med forholdsvis høg andel av andel andre psykiske lidingar: På landsbasis har 25 prosent og 17 prosent av pasientane poliklinisk kontakt for høvesvis ADHD og utviklingsforstyrring, i løpet av perioden 2019-2023. Blant opptaksområda har Nordland betydeleg høgare andel enn andre opptaksområde for spesifikk utviklingsforstyrring, med ein andel på 46 prosent. Rundt ein tredjedel av barn og unge med autisme heimehøyrande i St. Olav, Fonna, Møre og Romsdal, Bergen og Nordland opptaksområde, har òg poliklinisk kontakt for ADHD, men andelen varierer noko mindre geografisk enn for utviklingsforstyrring.

6500 barn og unge med autisme mottok i gjennomsnitt 60 000 kontaktdagar i poliklinikk kvart år. Tal kontaktdagar per pasient varierte frå 5,2 for Sørlandet til 14,5 for Telemark, som er store forskjellar samanlikna med andre psykiske lidingar. Med ein SCV på 7,2 og SCV2 på 5,3 er det middels til høg variasjon i rate for kontaktdagar for autisme, og såleis i lågare sjikt blant psykiske lidingar for barn og unge. Med antaking om lik førekomst har vi ikkje grunnlag for å slå fast at geografisk variasjon i ratane ikkje er rettvis.

Behandling av autisme i spesialisthelsetenesta skjer både i psykiatri og i somatikk, noko som betyr at ein stor del av pasientane vert behandla utanfor konvensjonell praksis. Spesielt Sørlandet og i Nord-Trøndeleg har ein stor andel behandla i somatikken, med andelar på høvesvis 82 og 55 prosent. Men fleire andre helseføretak har òg høge andelar på 20 til 30 prosent.

Som nemnt, har ein betydeleg andel barn og unge med autisme ADHD og/eller utviklingsforstyrring òg, med høvesvis 25 og 17 prosent på landsbasis. Andelane varierer betydeleg mellom opptaksområda. Nordland har spesielt høg andel barn og unge med spesifikk utviklingsforstyrring saman med autisme, medan det for ADHD er mange opptaksområde som har rundt ein tredjedel med begge diagnosane. 

For autisme har ratane for behandling endra seg stort i løpet av åra 2019-2023. På landsbasis har raten auka med nær 50 prosent. Medan Stavanger har hatt ein unntaksvis nedgang, har Lovisenberg, Vestre Viken, Finnmark og Sørlandet stor auke i raten for polikliniske kontaktdagar.

Rundt 3500 pasientar mottok poliklinisk behandling for depresjon på landsbasis i åra 2019-2023. Det var veldig stor geografisk variasjon i rate for pasientar, og med ein SCV2 på 14,9 er variasjonen den høgste blant alle dei psykiske lidingane. I Finnmark og Lovisenberg opptaksområde var raten neste tre gonger så høg som i Sørlandet, som hadde lågast rate. Opptaksområda i Helse Nord og i Oslo-området, saman med Bergen og Stavanger, hadde høgare pasientrate enn landsraten. 

Depresjon førekjem ofte saman med angstlidingar: På landsbasis har 30 prosent av barn og unge med depresjon poliklinisk kontakt for angstlidingar i løpet av femårsperioden. ADHD har tilsvarande andel på 16 prosent, medan øvrige psykiske lidingar har låge andelar. Andelen med angstlidingar varierer mellom 20 og 40 prosent mellom opptaksområda, i høvesvis Østfold og Nord-Trøndelag.

I perioden 2019-2023 mottok 3500 pasientar rundt 55 000 polikliniske kontaktdagar som behandling for depressiv liding, kvart år. Det var ikkje ei klar endring i landsraten over tid, medan enkelte av opptaksområda hadde stor auke: Lovisenberg og Diakonhjemmet i Oslo-området, saman med Bergen og Nord-Trøndelag hadde stor auke i tal kontaktdagar for depresjon.

Av dei komorbide psykiske lidingane er angstlidingar mest vanleg: Medan 20 prosent av barn og unge med depresjon i Østfold har angstliding, er det tilsvarande talet 40 prosent for Nord-Trøndelag. Medan dei øvrige lidingane har lågare andelar, er forskjellane mellom opptaksområda ganske store for ADHD og utviklingsforstyrring, med rundt 15 prosentpoeng i forskjell mellom høgste og lågste. Forskjellar i diagnostisk praksis kan gje utslag, i tillegg til førekomst - desse årsakene knytt til komorbide sjukdommar kan gje utslag i kontaktratar og variasjonen i denne, og utslaga er meir sannsynlege ved høg komorbiditet.

Variasjonen mellom opptaksområda i rate for kontaktdagar var veldig stor: Variasjon målt ved SCV2 var den høgste blant alle kontaktdagsratane for psykiske lidingar. Lovisenberg har fire gonger så høg rate som Sørlandet. Ved antatt lik førekomst må den høge variasjonen reknast som uønska.

* St. Olavs sin rate for 2023 gir ikkje eit korrekt bilete av poliklinisk aktivitet dette året. I samband med innføring av Helseplattformen er mange polikliniske kontaktar registrerte utan tilstandskode.